Εικόνα
Συντάκτης: Κλέλια Αρμπηλιά / Φωτογραφίες: Georgia Maragopoulou - advart / Eπιμέλεια δημοσίευσης: George Fiorakis
Τι είναι αυτό που αποτελεί τον σύγχρονο πολιτισμό μας; Από που πηγάζει η καλλιτεχνική δημιουργία και πώς διαχρονικά αυτά τα μικρά κομμάτια λαϊκής παράδοσης που αντιστέκονται και χτυπούν τις πιο ευαίσθητες χορδές της ψυχής μας καταφέρνουν να διαπερνούν το χρόνο και τους τόπους; Η κατασκευή μουσικών οργάνων στο χέρι, αυτή η μοναδική μετατροπή του φυσικού υλικού του ξύλου σε ένα έγχορδο μουσικό όργανο, είναι μία τέχνη που επιζεί περήφανα στην περιοχή της Μεσογείου. Η πλούσια μουσική ιστορία του τόπου μας, είναι ένα κομμάτι και αυτή του Μεσογειακού πολιτισμού που οι ρίζες του φτάνουν στην αρχαία Αίγυπτο, στην Τουρκία, τη Βόρεια Αφρική. Σύμφωνα με τους ιστορικούς, τα σύγχρονα όργανα που σχετίζονται με τις μουσικές της Μεσογείου πολλές φορές διαφέρουν ελάχιστα από τους αρχαίους “προγόνους” τους. Από τις τσαμπούνες έως το βιολί, τη λύρα και τα γνήσια λαϊκά όργανα όπως το μπουζούκι και ο τζουράς η ιστορία της μουσικής γράφεται από οργανοποιούς και μουσικούς που αναβιώνουν και εξελίσσουν ήχους, μουσικές και παραδόσεις αιώνων. Στο κέντρο της Αθήνας, η γειτονιά που φιλοξενoύσε ανέκαθεν τα παραδοσιακά οργανοποιία είναι τα Εξάρχεια, μαζί με τις εκδόσεις, τα τυπογραφεία και τους βιβλιοδέτες, λαουτιέρηδες και μουσικοί, κιθάρες, τζουράδες, μπαγλαμάδες και μπουζούκια κατασκευάζονται σαν σε μια συγχρονισμένη μελωδία από τα χέρια της σύγχρονης γενιάς μαστόρων του είδους σε εργαστήρια που συναντάς μέσα στο αστικό σύμπλεγμα της γειτονιάς. Και ενώ ζούμε σε μία εποχή που η ευκολία στο να αποκτήσει κανείς ένα μουσικό όργανο είναι δεδομένη, αυτή η μυσταγωγική γέννα από το ξύλο στο όργανο και το μεράκι των κατασκευαστών, αποτελούν τελικά μία βαθιά ανθρώπινη και συναισθηματική σχέση μεταξύ των ανθρώπων και της μουσικής.
Εικόνα
Εικόνα
Εικόνα
Κατασκευή Μουσικών Οργάνων - Παναγιώτης Τουλίκας
Διδότου 38, Εξάρχεια, 21 0364 7491
Ήξερες ότι; Πονδούρα, ταμπουράς ή απλά … μπουζούκι: Το μπουζούκι, όπως το ξέρουμε σήμερα, είναι η εξέλιξη - σύμφωνα με τους ειδικούς- με μικρές διαφορές του αρχαιοελληνικού οργάνου "Πανδουρίδιον" ή αλλιώς "τρίχορδο" επειδή είχε τρεις χορδές. Θεωρείται απόγονος της αρχαιοελληνικής και της βυζαντινής μουσικής, μαζί με το κανονάκι. Το όνομά του ετυμολογικά αποδίδεται είτε στην τούρκικη λέξη bozuk είτε, πιο πιθανά, στην περσική λέξη "ταμπούρ-ε μποζόργκ" που σημαίνει "μεγάλος ταμπουράς. Είναι πραγματικά ενδιαφέρον, ότι το μπουζούκι έχει το περίπου το ίδιο σχήμα, τις διαστάσεις και τη διάταξη χορδών, εδώ και χιλιάδες χρόνια. Στους αιώνες το συναντάμε λοιπόν ως πανδούρα ή πανδουρίδα, τρίχορδον, ταμπουρά, θαμπούρα, ταμπούριν, ψαλτήριον και τελικά ως μπουζούκι!
Τα εργαστήρια κατασκευής παραδοσιακών οργάνων φυσικά δεν είναι μία υπόθεση που αφορά μόνο τα Εξάρχεια και το κέντρο της Αθήνας, αλλά περισσότερο θα λέγαμε την ίδια την λαϊκή μας μουσική παράδοση. Το ξύλο και το δέρμα ζώων σμιλευτήκαν και αποκτήσαν ήχο και πνοή ανά τους αιώνες στα νησιά του Αιγαίου και στα παράλια της Σμύρνης, στα βουνά της Ηπείρου και στα χωριά της Κρήτης και στους ρεμπέτες της αρχής του 20ού αιώνα στον Πειραιά. Στην Αθήνα η εσωτερική μετακίνηση της κοινότητας τα τοποθετεί γύρω από το κέντρο και ειδικά στα Εξάρχεια σχεδόν μισό αιώνα. Οι μάστορες μεταδίδουν τη γνώση της ξυλουργικής και της οργανοποιίας από γενιά σε γενιά, και νέοι άνθρωποι αφιερώνουν και αυτοί ταλέντο και ψυχή για την κατασκευή χειροποίητων έγχορδων ή κρουστών στα σύγχρονα εργαστήρια.
Εικόνα
Εικόνα
Εικόνα
Εικόνα
Το εργαστήριο - οργανοποιείο του Παναγιώτη Τουλίκα στην αρχή της οδού Διδότου, στον αριθμό 38, όλη αυτή η ολοζώντανη παραδοσιακή τέχνη συμβαίνει εδώ και τώρα. Ο οργανοποιός της νέας γενιάς με την καταγωγή από τις λαϊκές εργατικές συνοικίες του Πειραιά, κατασκευάζει μπουζούκια και κιθάρες, κυρίως, και τη “οικογένεια” του δημοφιλούς λαϊκού έγχορδου, τζουράδες δηλαδή, μπαγλαμάδες και φυσικά τρίχορδα και τετράχορδα μπουζούκια. Συγχρόνως επισκευάζει όλα τα εγχόρδα και κιθάρες. Ο Παναγιώτης κατασκευάζει όργανα μουσικής έχοντας ένα μεγάλο εύρος ξύλων που έχει προμηθευτεί και μπορείς να διαλέξεις. Ανάμεσα σε αυτά, το νέο σου μουσικό όργανο μπορεί να είναι από ξύλο καστανιάς, μουριάς, πασίσανδρο, τριανταφυλλιάς και άλλες επιλογές.
Γνωρίζοντας τον Παναγιώτη, συγχρόνως με δέος για την τέχνη του αλλά και με οικειότητα μιας και είναι παιδί της γενιάς μας, ανακαλύψαμε την πορεία ενός ανθρώπου που το κάλεσμά του ήταν η μουσική. Ο Παναγιώτης μαθήτευσε το πλάι ενός άλλου μεγάλου δασκάλου και οργανοποιού των Εξαρχείων, του Παναγιώτη Βαρλά. Η πορεία προς την οργανοποιία ξεκίνησε, όπως για πολλά παιδιά που μεγαλώσαμε στα 1990ς από τις ροκ και μέταλ μουσικές και την κιθάρα του Slash. Η πλοήγησή του στον κόσμο και τις μουσικές θάλασσες των εγχόρδων ξεκίνησε από την ηλεκτρική κιθάρα και ο νεαρός Παναγιώτης βυθίστηκε βαθιά σε κλασικά ροκ, μπλουζ και τζαζ ακούσματα. Το ρεμπέτικο όμως πάντα συνυπήρχε στα αυτιά του και ο Πειραίωτης μπαμπάς μαζί με την παιδεία, τον προέτρεπε “μάθε μπουζούκι να γλεντάμε” με τους ήχους του Μητσάκη να αποτελούν βίωμα. Ήταν όταν άκουσε για πρώτη φορά το συγκλονιστικό και αυτοβιογραφικό “Πόνο του πρεζάκια” του Ανέστη Δελιά (1939), που τον κέρδισε τελικά το μπουζούκι. Στον τοίχο του εργαστηρίου κρέμονται παλιοί ρεμπέτες και έργα του σπουδαίου Τηνιακού ζωγράφου της σχολής του Μονάχου, που μεγάλωσε στην όδο Θεμιστοκλέους, Νικολάου Γύζη, η μυρωδιά από το ξύλο διαπερνά τις αισθήσεις μας όσο ακούμε τον Παναγιώτη. “Δεν μπορούσα να φανταστώ ποτέ να κάνω κάτι στη ζωή μου εκτός μουσικής. Όταν ήρθε η ώρα σπούδασα στο Τμήμα Τεχνολογίας Ήχου και Μουσικών Οργάνων στην Κεφαλλονιά και την τέχνη της οργανοποιίας την έμαθα ουσιαστικά στα τεσσεράμισι χρόνια μαθητείας μου δίπλα στον Παναγιώτη Βαρλά στην οδό Κωλέττη”, μας λέει με μεγάλο σεβασμό για τον δάσκαλό του.
Ιστορίες για το μπουζούκι: Ο “πατριάρχης” του ρεμπέτικου, ο συριανός Μάρκος Βαμβακάρης, έφτασε δεκαπέντε ετών στον Πειραιά, για να αναζητήσει την τύχη του. Στα καφενεία και τους τεκέδες της εποχής γνώρισε και έμαθε το μπουζούκι. Στο καφενεδάκι του κυρ Γιώργη του Μπάτη, μαζεύονταν τότε όλοι οι μουσικοί και οι ρεμπέτες. Από εκεί ξεκίνησε και ο Μάρκος Βαμβακάρης, εκεί συναντήθηκε με τους άλλους μουσικούς (Γιώργη Μπάτη, Ανέστη Δελιά ή Αρτέμη και Στράτο Παγιουμτζή) και φτιάξανε την Τετράς την Ξακουστή του Πειραιώς! (“‘Ένα ταξίδι στο ρεμπέτικο”, από τις εκδόσεις Fagottobooks). Ο Μάρκος Βαμβακάρης έπαιζε μπουζούκι και τραγουδούσε, το όργανο θεωρείται ότι τελειοποιήθηκε και αξιοποιήθηκε στα χέρια των πρώτων ρεμπετών όπως ο Βαμβακάρης, ο Τσιτσάνης, ο Χιώτης (που πρόσθεσε μία χορδή) και άλλοι. Ο Πειραιάς, με την μακρά μουσική παράδοση κατά τον εικοστό αιώνα φιλοξενούσε εργαστήρια και οργανοποιεία. Την εποχή του ρεμπέτικου όργανα φτιαχνόντουσαν από κομμάτια ξύλου από μάστορες, όπως οι πολύ γνωστοί Αδελφοί Παναγή, αλλά ακόμα και μέσα στη φυλακή, όπου γραφτήκαν και πολλά σημαντικά τραγούδια.
Εικόνα
Εικόνα
Εικόνα
Εικόνα
“Η κατασκευή ενός οργάνου είναι μία σωματική εμπειρία”, συνεχίζει ο Παναγιώτης, όλες οι αισθήσεις του κατασκευαστή/τριας είναι σε εγρήγορση, όλα συμβαίνουν εδώ με τα χέρια. Ο/η οργανοποιός θα κοπεί, θα πονέσει και θα πληγιαστεί συχνά με πριόνια και σκαρπέλα, αλλά όλη αυτή η διαδικασία ενεργοποιεί τις πέντε αισθήσεις, από τη μυρωδιά, την αφή (έλεγχος τραχύτητας, λείανση), την ακοή (το πώς ακούγεται το κάθε ξύλο), το μέτρημα με το μάτι ή τη διακόσμηση. Το να φτιάχνει, σύμφωνα με τον μάστορα, ένα όργανο κάθε φορά είναι μια ολοκαίνουργια σχεδόν εμπειρία, ανεξάρτητα με την εμπειρία και τις γνώσεις που έχει ο/η ειδικός αποκτήσει. Νιώθουμε σαν να παρακολουθούμε κάποια αρχαία τελετή που περνά από γενιά σε γενιά, όσο βρισκόμαστε εδώ, μας εντυπωσιάζει το αρχέγονο συναίσθημα της δημιουργίας. Τα εργαλεία του οργανοποιού είναι χειρός, η πλάνη ή ροκάνι, τα σκαρπέλα (που χαράζει και φτιάχνει φιγούρες), οι ράσπες, οι λίμες όλα μοιάζουν τραχυά, όμως συντελούν στο γλυκό αποτέλεσμα του κελαρύσματος ενός νεογέννητου μουσικού οργάνου.
Δεν είναι μόνο η τεράστια σημασία που έχει το να στηρίζουμε μικρά εργαστήρια και επιχειρήσεις, είναι και η ανθρώπινη σχέση που δημιουργείται ανάμεσα σε αυτόν ή αυτή που θα παραγγείλει ή θα διορθώσει ένα όργανο. Είναι το μοίρασμα και η αναμονή. Συγχρόνως στηρίζουμε την εξέλιξη της ίδιας της τέχνης και του δικού μας μουσικού και λαϊκού πολιτισμού. Ένα από τα σύγχρονα στοιχεία που αλλάζει και εξελίσσει την τέχνη της κατασκευής και επιδιόρθωσης μουσικών οργάνων είναι ότι όλο και περισσότερα κορίτσια μουσικοί μαθητεύουν στην οργανοποιία, που μέχρι πρότινος ήταν ένα αρκετά κλειστό επάγγελμα, η διαφορετική τους αντίληψη διαμορφώνει την ίδια την τέχνη αλλιώς.
Για την ιστορία: Οι κατασκευάστες τον εικοστό αίωνα, μαζί με την φήμη του μπουζουκιού, όπως διαβάζουμε από τον Μουσταΐρα Γιώργο και από τον Παναγιώτη Καγιάφα, απέκτησαν και οι κατασκευάστές του. Μετά την καταστροφή της Σμύρνης, Έλληνες και Αρμένιοι οργανοποίοι εγκαταστάθηκαν αρχικά στον Πειραια, κάποια από τα εργαστήρια τους εξακολούθούν να υπάρχουν γύρω από τον σταθμό του ΗΣΑΠ. Οι πιο διάσημοι από αυτούς και υπέυθυνοι για το τετράχοδο μπουζούκι του Μανώλη Χιώτη ήταν οι Αδελφοι Παναγή. Ο Δημήτρης Μούρτζινος από την Αϊγινα , ο Κωνσταντής Ντέλης από τη Σύρο. Οι Πειραίωτες Ζοζέφ Τερζιβασιάν, ο Αγκόπ Τσακιριάν, ο Γρηγόρης Απαρτιάν, ο Κυριάκος Πεζμαζόγλου ή Λαζαρίδης και άλλοι. Ο Βασίλής Τσιτσάνης είχε μιλήσει για τον περιφήμο πετραλωνίτη οργανοποιο Καρύδα.
Εικόνα
Δείτε ακόμη
Αν βρεθείς στην οδό Διδότου, αν παίζεις μουσική ή αν απλά θελήσεις και εσύ να μοιραστείς τον ενθουσιασμό, το μεράκι και το “δέος” του Παναγιώτη μέσα στο εργαστήρι, πέρνα μια βόλτα και ίσως τελικά βρεθείς ανάμεσα σε αυτούς που γράφουν τώρα την ιστορία της οργανοποιίας και της μουσικής στον τόπο μας. Από τη “πιάτσα” του Πειραιά των ρεμπέτων, στη σύγχρονη “πιάτσα” των οργανοποιών των Εξαρχείων, η πόλη μας κρύβει αφηγήσεις στα εργαστήρια, στα καφενεία και στις παρέες που φτιάχνουν τον πολιτισμό του σήμερα.
Συντάκτης: Κλέλια Αρμπηλιά / Φωτογραφίες: Georgia Maragopoulou - advart / Eπιμέλεια δημοσίευσης: George Fiorakis
